هشت مزیت حضور در مساجد در کلام حضرت امیرالمؤمنین على(ع)

مقدمه:

ترویج و بسط فرهنگ مسجد با هدف حضور بیشتر و مشارکت فعالانه‌تر اقشار مختلف جامعه اسلامی ما به ویژه قشر نوجوان و جوان در ابعاد کمی و کیفی با بهره‌مندی از آموزه‌های دینی و استناد و استفاده از آیات الهی وگفتار، سیره و سنت نبوی(ص) و ائمه اطهار(ع) میسر می‌باشد. در این راستا بر آنیم تا با بهره‌گیری از کلام و بیانات گهربار حضرت امام علی ‌(ع) قدم‌هایی در حد توان و وُسع خویش برداریم. در این مقال یکی از روایات وارده از آن حضرت با موضوع مزیت هشتگانه حضور در مساجد مورد برسی و تبیین قرار می‌گیرد.

در این ارتباط آن حضرت می‌فرمایند:

 «من اختلف الى المسجد اصاب احدى الثمان: اخا مستفادا فى اللّه، او علما مستطرفا، او آیة محکمة، او یسمع کلمة تدل على هدى، او رحمة منتظرة، او کلمة ترده عن ردى، او یترک ذنبا خشیة او حیاء.»[1]

کسى که پیوسته به مسجد برود یکى از منافع هشتگانه نصیبش خواهد شد:

اول: برادران مفید و با ارزشى پیدا مى‏کند:

 انسان موجودی اجتماعی است، این خصلت بسیار نیکو و پسندیده ایجاب می‌کند که با افراد جامعه در ارتباط و تماس باشد. ایشان به هرمیزان از قوه جاذبه بیشتری برخوردار باشد به همان اندازه در ارتباطات اجتماعی بهتر عمل خواهد نمود و از تعداد دوستان و آشنایان افزون‌تری برخوردارخواهد شد. آنچه در این میان دارای اهمیت و تأمل فراوان است داشتن نوع افرادی است که به عنوان رفیق آنها را بر می‌گزیند. اما مهم این نکته اساسی است: پیدا کردن و داشتن یک رفیق خوب و یا رفیق بد.

 یک دوست خوب می‌تواند زمینه‌ساز رشد و تعالی دیگر دوستان را فراهم سازد و آنها را به مسیر سعادت و کمال رهنمون کند و بالعکس، یک دوست نالایق و داری کژی و ناراستی می‌تواند زمینه بروز رفتارها و ناهنجاری‌ها را در میان همسالان خود ایجاد و یا تقویت نماید. و همین امر در نهایت موجب خواهد شد که این نوع رفتارها در شکل‌گیری شخصیت او عمیقاً تأثیر گذار شود.

تا توانی، می‌گریز از یار بَد           یار بد بدتر بود از مار بد

مار بد تنها ترا بر جان زند      یار بد، برجان و بر ایمان زند

اگر یک بررسی اجمالی در خصوص افرادی که به نحوی دچار انحراف و یا اعمال رفتارهای ضد ارزشی و خلاف شده‌اند بیاندازیم در خواهیم یافت علل و سبب بروز این نوع رفتارها در اکثریت قریب به اتفاق آنان، آشنایی و داشتن دوستان ناباب و منحرف بوده و آنها نیز همواره بر این نکته تأکید می‌ورزند.

حال اگر کمی دقیق‌تر به این موضوع نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که یکی از مهمترین دلایل در چگونگی برقراری ارتباط صمیمانه بین آنها را عمدتاً باید در مکان اولیه و شروع آشنایی‌آنها جستجو کرد و این موضوع نقش اساسی در ریشه‌یابی و یافتن علت این انحرافات دارد . به عنوان مثال: افراد ناهنجار هیچگاه مکان‌های متعالی و ارزشی به خصوص مساجد که دارای تقدس و جایگاه ویژ‌ای در میان تمام لایه‌ها و سطوح اجتماعی مردم مسلمان است را برای انجام اعمال خلاف و نادرستشان انتخاب نمی‌کنند. چون:

1-  در این مکان‌ها، هیچگاه همخوانی و هم‌راستایی بین  نوع مکان و  نوع فعل وجود ندارد و فضایی برای ظهور رفتارهای ناپسند و ضد ارزشی نیست.

2-  فضای معنوی محیط، آنچنان غالب و تفوق دارد که اجازه رفتارهای غیر اخلاقی را نمی‌دهد؛

3-  افراد و اهالی آن هیچگاه رفتارهای ناهجار و ناروا را برنمی‌تابند و احیاناً در صورت مشاهده رفتارهای ناپسند و نامعقول با دیدن اولین نشانه بروز آن سریعاً عکس‌العمل نشان داده و به اصطلاح امروز‌ها این حرکت‌ها را در نطفه خفه می‌کنند.   

بنابراین در ارتباط با انتخاب نوع دوست، نقش مکان دارای اهمیت فراوان می‌باشد.

همانگونه که در بالا اشاره شد، مساجد بیوت الله است و خانه خدا در روی زمین و در چنین خانه‌ای افرادی متقی، با ایمان و متدین که در صحت و سلامت فکر و اندیشه و رفتار هستد حضور پیدا می‌کنند همچنانکه خداوند می‌فرماید:« اِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَاللَّهِ مَنْ امَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ اْلاخِرِ وَ اَقامَ الصَّلوةَ وَ اتَى الزَّکوةَ وَ لَمْ یَخْشَ اِلاَّاللَّهَ فَعَسى اُولئِکَ اَنْ یَّکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ ؛ [2] ترجمه: منحصراً تعمیر مساجد خدا به دست کسانى است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز «پنجگانه» به پا دارند و زکات مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان هستند.»

بنابراین حضور مومنین و ایمان آورندگان به روز قیامت به خویش اجازه نمی‌دهند که رفتاری به دور شأن و مرتبت یک مسلمان در مساجد داشته باشند. مساجد را برای عبادت، نیایش و انجام مراسم ومناسک مذهبی بر می‌گزینند.

حضور افراد در چنین جمع مومن و با ارزشی، هم به صورت مستقیم و هم غیر مستقیم، اثرات عمیق اصلاحی و هویت بخشی دینی و ارزشی را در آنها فراهم می‌نماید و در نهایت موجب نهادینه شدن شخصیت و عملکردی مفید و ارزشمند و صالح وپرهیزگار در آنها خواهد شد هر چه این حضور و مشارکت در برنامه‌های دینی و فرهنگی و ... مساجد بیشتر و فعالانه‌تر باشد و ارتباطات نیز تنگاتنگ و صمیمانه‌تر در بین آنها باشد.  نهایتاً مسجد تبدیل به کانون همدلی و یکرنگی و صفا و صمیمت خواهد شد. و تمام کدورت‌ها نیز بواسطه این همدلی از بین خواهد رفت و با ادامه این روند شاهد رشد پیشرفت در ابعاد معنوی و مادی و نیز رهنمون‌سازی اهالی مسجد به سوی کمال انسانی و نائل شدن به درجه رفیع اشرف مخلوقات شدن خواهیم بود و آخرالامر، پیآمد و نتیجه این حرکت، ایجاد مدینه‌ای فاضله در اجتماع  بشری خواهد بود.

دوم: با علم و دانش نو و تازه آشنا می‌شود:

قبل از ورود به این موضوع بایسته است که جایگاه آموزش در مساجد با استناد به مدارک و شواهد تاریخی ا هدف تنویر افکار و اذهان خوانندگان محترم مورد بررسی بیشتر و مداقّه نظر قرارگیرد:

کارکرد آموزشی مساجد بعد از کارکرد عبادی در ردیف مهمترین نقش‌های اصلی مسجد بوده که در طول تاریخ اسلام از آغاز نخستین بنای مبارک و میمون آن توسط رسول گرامی اسلام(ص) تا به حال به ایفای نقش پرداخته و جزو کارکردهای جداناپذیر مساجد محسوب می‌گردد. اگر به روند موضوع علم و آموزش در طی ادوار تاریخی در مساجد بپردازیم در خواهیم یافت که همواره خلاقیت و نوآوری در این حوزه بسیار روشن و آشکار بوده به طوری که دانش‌ها و علوم تازه و نوین مثل مدرسه، دانشگاه، خدمات پزشکی و... از مسجد برخاسته و سپس شکل‌گیری، رشد و تکامل یافته است.

اسلام دین خردگرایی، عقلانیت و حکمت است. تمام دستورات دین مطابق با علم و عقل بشری است و در هیچ‌یک از آموزه‌های دینی تناقص و یا تضاد بین آنها مشاهده نمی‌کنیم. به همین خاطر خداوند یکی از مهمترین دلایل برانگختن رسولان و پیامبران را علم و حکمت بیان داشته و فرموده است: « هو الذى بعثت فى الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین؛ [3] ترجمه:  او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد و مسلماً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.»

همانطوری که در این آیه شریفه آمده است یکی از راه‌های  خروج از گمراهی آشکار تمسک به کتاب و حکمت توأم با تزکیه می‌باشد. بنا بر شواهد متقن تاریخی، قرآن کریم اولین کتاب و مصحف آسمانی بوده که در مسجد حضور پیدا کرده و کم کم با ورود آن در مساجد کتابخانه‌ها که بستر و زمینه‌ساز توسعه و بسط دانش بشری می‌باشند در مساجد نضج و نمو یافته و تا به شکل امروزی در آمده که در حال حاضر بسیار وسیع و فراگیر شده است.

در کنار این رسالت مهم انبیاء که از سوی خداوند تبیین و ابلاغ شده است، جنبه‌های دیگری نیز از رسالت  از سوی حق تعالی تعریف شده است که یکی از آنها «تبیین و تفسیر آیه‏هاى قرآن می‌باشد. بى‏تردید این مهم در مرتبه اول در مسجد صورت گرفته است. گرچه همان‏گونه که پیامبر در آموزش علم و دانش به مردم، زمان و مکان نمى‏شناخت و در این راه از هر فرصتى سود مى‏جستند»[4] در حال حاضر نیز این جنبه‌ی آموزش که در ابعاد فقه و احکام دینى به مردم انجام می‌گیرد، بخش زیادی از فعالیت‌ها و برنامه‌های اجرایی در مساجد را به خود اختصاص داده است.

در ارتباط با چگونگی اجرایی کردن این بُعد بسیار مهم توسط پیامبرگرامی اسلام(ص) در سطح مساجد «علاوه بر جلسات سخنرانى آن حضرت که معمولاً پس از نماز جماعت برگزار مى‏شد، کلاس‌هاى آموزشى نیز در اوقات گوناگون در مسجد تشکیل مى‏شد این کلاس‌ها اختصاص به جوانان و نوجوانان نداشت بزرگسالان و پیرمردان نیز در چنین جلساتى شرکت مى‏کردند. در این جلسات مسایل گوناگونى به مسلمانان آموزش داده مى‏شد در راستاى این آموزش‌ها مباحث اعتقادى و آموزش مبانى ایمان به خداوند در شمار اولین مسایلى بود که به مسلمانان به ویژه آنان که تازه به آئین اسلام گرویده بودند آموزش داده مى‏شد.»[5]

بنابراین علم آموزى، نوگرایی در آموزش، شکل‌گیری و استمرار دانش و علوم نوین و بدیع از آغاز تا به حال از مهمترین خصیصه‌های ذاتی و مهم مساجد بوده است به همین دلیل است که امروزه جامعه بشری بخشی بسیار زیادی از پیشرفت و توسعه علوم و فنون خویش را مدیون مساجد باید بداند. زیرا که خاستگاه اولیه بسیاری از دانش بشری مساجد بوده است. و این مهم از نخستین پیام وحى به رسول گرامی اسلام(ص) در واسپاری رسالتی بزرگ جهت معرفی و تبیین دین مبین اسلام به ایشان در آغازین مرحله بنیانگذاری دینی کامل و جامع برای بشریت مشخص می‌شود که در این دین، دانش و علم و آموختن از جایگاه ویژ‌ای برخوردار بوده و این نکته اساسی در نخستین کلام خداوند به رسولش که با "اقرأ" خواندن و آموختن آغاز شده است به روشنی و وضوح تمام قابل درک و فهم بوده و به همین خاطر از آن پس  حضرت محمد(ص) به عنوان اولین معلم اسلام و مسجد به عنوان مهمترین پایگاه معنوى مسلمانان در این امر خطیر و با بهترین نحو ممکن به انجام رسالت سنگین خویش پرداختند.

    «به این ترتیب در جامعه‏ى اسلامى ارتباط نزدیک بین علم و مسجد به صورتى ناگسستنى درآمد، به طورى که آموزش اسلامى در چند دهه نخست به ویژه در زمان حضور پیامبرگرامی اسلام (ص) بیشتر به راهنماى‏هاى دینى وابسته شد، و مسجد عهده‏دار این وظیفه‏ى اساسى گردید.»[6]

یکی از ویژگی‌های کارکرد آموزش و کسب علم در مساجد علاوه بر نو بودن دانش و مطالب ارائه شده توسط مدرسان می‌توان به قائم به شخص نبودن اساتید و معلمان نیز ذکر کرد . این کار بیشتر با هدف استمرار بخشی به کارکرد آموزشی در مساجد بوده است نمونه بارز این را می‌توان در تشکیل جلسات آموزشى با نبود آن حضرت اشاره نمود، «زیرا استاد و مدرّس کلاس‌هاى آموزشى مسجد النبىّ تنها پیامبر صلى اللَّه علیه وآله نبود. بلکه افراد دیگرى نیز که از صلاحیّت‌هاى علمى لازم برخوردار بودند، اداره‏ى این جلسات را بر عهده داشتند.»[7] از دیگر ویژگی‌های آموزشی مساجد در عصر رسالت نبوی(ص) تنوع‌بخشی و ارائه مطالب متنوع و مختلف و مفید توسط اساتید برجسته و مبرز  در زمینه‌های مختلف بوده است. به عنوان مثال: «عبادة بن صامت»، نوشتن و قرآن خواندن را به اصحاب صُفّه مى‏آموخت. «جابربن عبداللَّه» نیز کرسى (حلقه) درس مخصوصى داشت که جمعى دانش‌هاى دینى را از او فرا مى‏گرفتند. در تاریخ از شخص دیگرى به نام «ثابت‏بن قیس» نام برده شده که گاه در مسجد براى مردم به ایراد سخنرانى مى‏پرداخت.حضرت علی (ع) نیز گاهى در حالى که یک پلّه پایین‏تر از جایگاه پیامبر صلى اللَّه علیه و آله مى‏نشست، بر منبر براى مردم سخن مى‏گفت. و عبداللَّه بن رواحه که یک چهره علمى بود، جلسات مربوط به توحید و معاد و مسایل اعتقادى را اداره مى‏کرد.» و حتی «پیامبر اسلام نیز در هنگام حضور، گاهى اوقات در چنین مجالسى شرکت مى‏نمود و به عنوان شنونده و تماشاگر، گفت و شنودهاى علمى را نظاره مى‏کرد.» و آن حضرت در باره‏ى چنین مجالسى مى‏فرمود: «من نشستن در چنین مجالسى را بر نشستن در جلسات دعا و نیایش - که در گوشه‏اى دیگر از مسجد برپا بود - ترجیح مى‏دهم، زیرا من براى آموزش و تعلیم مردم، به پیامبرى مبعوث شده‏ام.»[8]

    پیامبر اکرم(ص) کوشش مى‏نمود تا دامنه‏ى این تلاش‌هاى آموزشى به دیگر مساجد نیز سرایت کند. بر پایه‏ى شواهد تاریخى، مسجد قبا نیز داراى شور و نشاط علمى و فعالیت‌هاى فرهنگى بوده است.«پیامبر(ص) در برهه‏اى از زمان، «مُعاذ بن جَبَل» را که یک چهره علمى به شمار مى‏آمد، به امامت جماعتِ آن مسجد منصوب نمود. در سال هشتم هجرى نیز پس از آن که مکّه توسط مسلمانان فتح شد، آن حضرت بى درنگ «معاذ بن جبل» و «ابوموسى اشعرى» را مأمور کرد تا در مسجدالحرام به مردم مکّه، قرآن، فقه و دیگر مسایل دینى را آموزش دهند.  شور و نشاط علمى حاکم بر «مسجدالنّبى» تا سال‌ها پس از رحلت پیامبر صلى اللَّه علیه و آله ادامه داشت.»[9]

   با این مطالب ارائه شده مشخص می‌گردد که مساجد همواره در طول تاریخ مکانی برای اندیشه‌سازی و اندیشه‌پروری و بروز خلاقیت‌های علمی و دانش‌های نوین بوده است. البته «تلقّى مسجد به عنوان یک مرکز آموزش و تعلیم در صدر اسلام، به ویژه از آن رو داراى اهمیت است که ترویج و گسترش فرهنگ اسلامى به ویژه در دهه‏هاى آغازین ظهور اسلام، مستلزم تربیت انسان‌ها بود. به همین دلیل مساجد در کنار کارکرد عبادى، مبدل به یک پایگاه آموزشى گشتند. این چگونگى (مرکز به عنوان یک محل آموزش) یک رویداد اتفاقى نبوده است بلکه فرایندى بود هدفمند و نظام دار. بر طبق اسناد و مدارک موجود پیامبر گرامى اسلام شخصاً بر آن بودند تا مسجد، محل آموزش جامعه اسلامى باشد و چنین است که فرموده‏اند: هر کس به منظور یاد دادن و یاد گرفتن وارد مسجدى شود، مانند مجاهدى است که در راه خدا نبرد مى‏کند.»[10]

آنچه که در این میان دارای اهمیت می‌باشد این نکته اساسی است  که با توجه به جایگاه کارکرد آموزشی مساجد پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز مسجد، جایگاه و موقعیت خود را به عنوان مرکز دانش‏پژوهى و عبادت حفظ نمود و برخى مساجد دانشمندان برجسته و مجموعه بزرگى از پیروان اسلام را به خود جذب کرد.

با عنایت به مطالب مطروحه بالا مشخص می‌گردد که مساجد همواره در طول تاریخ اسلام کانون جوشان علم، دانش و معرفت  بوده و حضور در این مکان علمی و آموزشی، زمینه‌ساز فراگیری دانستنی‌ها و معلومات نوین و مفید برای مخاطبان آن خواهد بود. 

سوم: عقاید خود را با دلیل و برهان محکم و استوار می‌سازد: 

     جایگاه مساجد در اسلام، یک جایگاه علمی و عقلی و بیان مطالب و محتوا توأم با برهان و استدلال می‌باشد. و در سایه این شیوه بسیار متقن بوده است که بسیاری از مباحث عقلی و نقلی در مساجد شکل ‌گرفت. و حتی پیامبرگرامی اسلام (ص) در صدر اسلام و به تبع آن ائمه اطهار (ع) بسیاری از دعوت‌ها و مناظراتی را که با تبلیغ و معرفی اسلام با مشرکان و دیگر پیروان ادیان انجام می‌دادند از روش‌های استدلالی و برهان و دلیل بهره فراوان می‌گرفتند. و بنابراین مستمعان و مخاطبان مسجد در فضای این گفتمان عقلانی ضمن  استفاده و حظ علمی از آن زمینه های تقویت عقاید و افکار خویش را فراهم می‌ساختند.

ظهور اسلام به لحاظ ابعاد زمانی و مکانی در موقعیتی به‌وقوع پیوسته بود که جاهلیت در سراسر شبه جزیره عربستات تسلط کامل داشت. و تعصب کور قبیله و طایفه‌گرایی و اصالت دادن به همخونی‌ها و خویشاوندان و افراد نسبی و سببی در سرلوحه زندگی روزمره و حیات آن روز جامعه عرب قرار گرفته بود. در این اوضاع و شرایط بود که مساجد پرچمدار و پایگاه ترویج و بسط اندیشه‌های متعالی گردید. اندیشه‌هایی که در آن استدلال و برهان به جای تعصب قرار گرفت و دانش، علم و معرفت جایگزین رفتار و افکار جاهلی و بدوی شد. مساجد  مهمترین نقش را در دوران گذار  به عهده داشته و از آن زمان تاکنون نیز همواره آن را به خوبی ایفاء نموده است

 از سوی دیگر «مسجد، جایگاهى است براى انجام فرایض دینى و موضعى است براى ساییدن پیشانى بر خاک، به نشان عبودیّت و بندگى و بالاخره مسجد جاى تعیین حدّ و مرز مخلوق در پیشگاه خالق یکتا و مولاى بى‏همتاست. بنابراین، ارزش و منزلت هر مسجد و ارج و مکانت هر عبادتگاهى در همان روح عبودیّت و بندگى انسان و تسلیم او در برابر خالق و آفریدگار خویش در کلیّه اوامر و نواهى، و اطاعت و انقیاد کامل او از ذات اقدس الهى است که زمینه‏ساز رشد و تکامل انسانى است.» در چنین محیطی است که نمازگزان و اهالی مسجد با حضور در آن ضمن شکل‌دهی شخصیت و هویت خویش بسترهای لازم جهت رشد و کمال عقلانی و معنوی و معرفتی را می‌سازند.بدون شک، سبب قداست مساجد و معابد در ادیان آسمانى همین است، و ارزش و حرمت آنها در همین یک نکته خلاصه مى‏شود. مطالعه و بررسى آیات قرآنى و روایات اسلامى درباره مسجد، این حقیقت را آشکار مى‏سازد که عمران و آبادانى معابد و مساجد، با ایمان و عقیده‏ى مردمان مؤمن و متدیّن ارتباط تنگاتنگ دارد، همچنانکه شرک، کفر، الحاد و نفاق با فرهنگ مسجد، کاملاً در تضاد بوده و خرابى ظاهرى و باطنى آن را به دنبال دارد.»[11]

    رسول اکرم (ص) فرمود: «المسجد بیت کل مؤمن؛[12] ترجمه: مسجد، خانه هر انسان با ایمان است» فضای معنوی مسجد در پرورش انسان‌های مومن و با ایمان محکم، آنچنان بوده است که توانسته این مهم را به نحو مطلوب به انجام برساند برای مثال: در اندک زمانی بعد از تشکیل حکومت اسلامی در عصر نبوی (ص) تعداد معدودی از پیروان این دین آسمانی با ایمانی راسخ و استوار در مقابل چندبرابر از نیروهای مشرک  غلبه پیدا نموده‌اند.

یکی از ویژگی‌های برجسته دین مبین اسلام نسبت به دیگر ادیان آسمانی بهره‌مندی از پایگاهی به نام مسجد است که توانسته در هر شبانه برای چند بار مومنان و مسلمانان را به مساجد فراخواند. و در لوای این فراخوانی همراه با برگزاری همایش معنوی و عبادی و انجام مناسک عبادی ضمن یادآوری بندگی و کرنش در برابر حق تعالی به آنها با انجام وعظ، خطابه و سخنرانی شالوده‌ی داشتن ایمانی قوی و عقیده‌ای پایدار و متقن را در مخاطبانش پی ریزی می‌نماید. به همین دلیل است که نبى مکرم و رسول خاتم(ص) فرموده‏اند: «أحَبّ البلاد الَى‏اللَّه مَساجدُها؛[13] ترجمه: محبوبترین سرزمینها نزد خداوند مسجدها.»

    در این حدیث که با زبان کنایه و تمثیل، سخن به میان آمده نکاتى در خور توجه است:

    1. علّت محبوبیّت و قداست و ارزشمندى مساجد این است که مردم در آنها با معارف قرآن آشنا شوند و با حضور مستمّر خود سخنان خاندان عترت و نبوّت که حافظان شریعت و پاسداران آیین اسلام و شارحان کتاب سنّتند - را بشنوند و در نتیجه راه و رسم صحیح زندگى را بیابند و عنصرى صالح به بارآیند و به کلید و رمز خوشبختى دست یابند و دیگران را هم به سر منزل مقصود ره نمایند و معناى دوستى خدا و رسول نیز همین است.

    2. خوشبختى و موفقیّت اصلى را باید در آستان‏هاى الهى(مساجد) جستجو کرد. کسانى که خوشبختى خود را در نافرمانى خدا و آلوده گشتن به گناه و انواع فساد و تباهى مى‏پندارند، سخت در اشتباهند و هرگز گمشده خود را نخواهند یافت.

    3. آرایش حقیقى براى انسان تنها به جامه‏نو و گران نیست، بلکه به تقوا و آراستگى خلقى و رفتارى است و زینت و آراستگى حقیقى و ارزشمند، تنها در پرتو بندگى خدا و عبودیّت و نیایش در مساجد میّسر است.

    4. انسانى که از پروردگار خویش گسسته است، موجودى بى‏پشتوانه و بى‏پناه است، لیکن مساجد به سبب انتسابشان به خدا پناهگاهى مطمئن و پشتوانه‏اى محکم براى مردم مؤمن و متدیّن محسوب مى‏شوند.[14]

با توجه  به اینکه شرکت در نماز جماعت نوعى ارزش محسوب مى‏گردد این ارزش بر دیگر ابعاد معنوى - اجتماعى و اقتصادى و... نمازگراران تأثیرگذارى مستقیم دارد کسانى که در مسجد حضور فعال دارند بیش از دیگران بر رعایت ارزشهاى اسلامى و اخلاقى در جامعه اصرار مى‏ورزند. چون هنجارهاى عرفى حاکم بر جامعه اسلامى در راستاى ارزشهاى اسلامى است به تبع این افراد ارزشهاى عرفى جامعه را نیز بیشتر مراعات مى‏کنند.

چنانکه امام حسن(ع) به یکى از یاران‏شان که خود را شیعه آن حضرت نامید، فرمود: «اى بنده خدا، اگر در برابر «اوامر» و «نواهى» ما مطیع باشى در ادعایت صادق خواهى بود. و اگر چنین نیستى با این ادعایت بر گناهان خود افزوده‏اى و وقتى که در این مرتبه قرار ندارى، چنین ادعایى را بر زبان نیاور که دروغ خواهد بود.»[15]

    با استفاده از مضمون و مفهوم سیاقى این حدیث مى‏توان گفت: مراجعه به مساجد، نیز چنانچه تحصیل کمال و فضائل و صفات و خصال حسنه اخلاقى را براى فرد، در پى نداشته باشد، هدف از تشریع و بنیان‏گزارى مساجد نیز محقق نشده است. همین ویژگى ما را بر آن مى‏دارد که براى تحقق کارکرد اخلاقى و ارزشى مساجد، بیشترین تلاش را نموده و با برنامه‏ریزیها و تدوین طرح‌ها و راهکارهاى مناسب دائمى و مستمر، این وجه مهم و پر اهمیت را تقویت و توسعه بخشیم.

    از سویى مسجد به عنوان یک پایگاه پرارزش و مقدس اجتماعى که محل برگزارى جمعى نمازهاى جماعت، مراسم دعا و نیایش عمومى است، مى‏تواند با تقویت روحیه اخلاقى مسلمانان، اجتماع آنان را به اهداف متعالى اسلامى و جامعه مدنى اسلامى رهنمون سازد و ضمن زدودن زشتیها و پلشتى‏ها، خودخواهى‏ها و روح دنیاگرایى و مادیّت، حس همکارى و مشارکت و تعاون میان آحاد جامعه را برانگیزاند که این خود نیازمند سیاست‏گزاریها و برنامه‏ریزى اصولى، منسجم و همه جانبه با همکارى همه نهادها و پایگاههاى فرهنگى و سازمانهاى مرتبط با امور مساجد، امکان‏پذیر مى‏باشد. در طول تاریخ کلاسهاى ویژه اخلاقى با استفاده از اساتید و روحانیان مجرّب و متخلّق به اخلاق اللَّه که گرایش عمومى مردم به آنان بیشتر بوده و در میان مردم به حفظ اخلاق و رعایت شئونات و شناخته شده هستند، در مساجد برگزار مى‏شده است و با اعلان عمومى در اوقات تعطیل و فراغت عمومى مردم، چنانکه سنّت معمول سلف صالحه روحانیت معظم بوده است، مسجد را به عنوان یک رسانه اخلاقى که تعالیم معنوى و روان‏شناسانه و روان‏کاوانه اسلامى را در جامعه بسط و انتشار مى‏داد، مطرح مى‏نموده است. بى‏تردید امروزه نیز چون سنوات قبل دستیابى به چنین کارى به نحو شایسته و بایسته و بیش از پیش، با همت متصدیان و متولیان امور مساجد، چندان دشوار و سخت نخواهد بود.

بنابراین با توجه به مطالب مطروحه و نیز عنایت به این نکته مهم که در حال حاضر در عصر ارتباطات قرار داریم و در ادوار مختلف تاریخ مساجد همواره یکی از مهمترین پایگاه‌ها اطلاع‌رسانی و ارتباطات عمومی بوده و در کنار آن نیز در اطلاع‌رسانی خصوصی و چهره به چهره نیز از سوابق درخشانی برخوردار است. حضور مبلغان دینی در گفتمان رخ به رخ با مخاطبان مسجد، انجام پرسش و پاسخ و مشاوره در حوزه‌های مختلف به خصوص حوزه‌های اعتقادی روش‌هایی بوده و هست که از دیرباز در مساجد انجام می‌شود  این شیوه‌های تبلیغی که بیشتر با هدف تبیین و تشریح مفاهیم و آموزه‌های دینی و غالباً با روش‌های استدلالی و برهان و عقلی به کار می‌رود تأثیرگذاری مهمی در ایجاد و تقویت بنیه‌های اعتقادی مسلمانان داشته و دارد. و شایسته است این اصل مهم به طور جدی کمافی‌السابق مد نظر و اهتمام ویژه قرار گیرد.